حیدر مستخدمین‌حسینی*
یکی از روش‌های متداول تامین مالی برای اجرای طرح‌ها و پروژه‌ها فاینانس است که طی آن امکان استفاده از منابع داخلی یا دریافت و استفاده از وام ارزی فراهم می‌شود. فاینانس در لغت به معنی «مالیه» یا تامین مالی است و در بحث سرمایه‌گذاری به تامین مالی از طریق استفاده از منابع داخلی یا دریافت و استفاده از وام ارزی اطلاق می‌شود. قرارداد فاینانس در برخی موارد ممکن است بسیار پیچیده یا اگر پروژه‌ای که تامین مالی آن انجام می‌شود ساده و بدون پیچیدگی باشد. قرض‌دهنده در قرارداد تامین مالی در اکثر موارد یک پلان کسب‌و‌کار تقاضا می‌کند و همچنین باید یک پیش‌بینی کلی از آینده پروژه ارائه شود. در اغلب موارد توصیه می‌شود در تهیه و تنظیم قرارداد تامین مالی از یک وکیل فاینانس متخصص بهره گرفته شود، مخصوصا زمانی که کسب‌و‌کارهای کوچک می‌خواهند برای اولین بار از قرارداد فاینانس استفاده کنند. قرارداد تامین مالی اگر در شرایطی متقلبانه یا در اثر اکراه و اجبار منعقد شود اعتبار نخواهد داشت. همچنین اگر تامین مالی برای پروژه‌ای غیر‌قانونی و غیر‌مشروع استفاده شود، قرارداد فاینانس را از اعتبار خارج می‌کند. در صورتی که یکی از طرفین قرارداد تامین مالی مرتکب تخلف قراردادی شود، طرف دیگر می‌تواند به منظور مطالبه خسارات وارده به دادگاه مراجعه کند.
قرارداد فاینانس در حقیقت توافقی میان قرض‌گیرنده و قرض‌دهنده (وام‌دهنده) است. این قرارداد در زمینه اصول کلی تابع حقوق قراردادها، ساختار حقوقی حاکم بر قرارداد و ضمانت اجراهای قراردادی در فرض تخلف است. با اینکه ممکن است هر قرارداد فاینانس با عنایت به موضوع خاص خود و نیازهای طرفین با دیگری متفاوت باشد لیکن موارد کلی ذیل باید در هر قرارداد فاینانس موجود باشد:
نام و مشخصات شماره تماس و آدرس پستی کلیه طرفین قرارداد تامین مالی (ممکن است نام شرکت‌های دخیل در قرارداد نیز در کنار نام اشخاص حقیقی درج شود). اطلاعات کلی درخصوص کسب‌و‌کار و پروژه‌ای که قرار است تامین مالی شود و قرارداد فاینانس به منظور تامین منابع مالی آن منعقد می‌شود. مبلغی که قرار است قرض گرفته شود. نحوه پرداخت مبلغ وام (مبلغ وام به صورت کلی و یکجا پرداخت می‌شود یا اینکه پرداخت به صورت اقساط دوره‌ای تعیین می‌شود).
شرایط و مقررات بازپرداخت وام، نحوه استفاده از مبالغ پرداختی توسط قرارداد فاینانس در پروژه مربوطه و همچنین تعیین شروط حل و فصل اختلافات در فرضی که یکی از طرفین قرارداد فاینانس مرتکب تخلف و عدم‌ایفای تعهدات شود.
در تامین مالی فاینانس سود تسهیلات براساس نوع قرارداد بانک خارجی بر دو اصل نرخ شناور شش ماهه به اضافه حاشیه سود (که معمولا ۵ درصد است) یا نرخ ثابت و براساس قوانین OECD محاسبه می‌شود که میزان نرخ‌های مزبور در شرایط زمانی مختلف متفاوت هستند. هزینه‌های دیگر عبارتند از: هزینه مدیریت در حدود ۱۲۵ درصد مبلغ تسهیلات که یک بار و هنگام شروع استفاده از تسهیلات اخذ می‌شود. هزینه تعهد در حدود ۱۲۵ درصد مبلغ اعتبار استفاده نشده که به صورت سالانه اخذ می‌شود. حق بیمه صادراتی کشور فروشنده ماشین‌آلات که مبتنی بر رتبه ریسک هر کشور محاسبه و اخذ می‌شود. حداکثر ۸۵ درصد مبلغ قرارداد تجاری و هزینه بیمه صادراتی مربوطه (که براساس رتبه ریسک کشور استفاده‌کننده از تسهیلات محاسبه می‌شود) مشمول تسهیلات فاینانس قرار می‌گیرد. به طور معمول ابزار پرداخت، اعتبار اسنادی بوده و نحوه پرداخت به شرح ذیل است:
۱۵ درصد مبلغ اعتبار اسنادی به عنوان پیش‌پرداخت و میان‌پرداخت توسط مجری طرح پرداخت می‌شود. ۸۵ درصد مبلغ اعتبار اسنادی از محل تسهیلات فاینانس پرداخت می‌شود. با توجه به مفاد ماده ۶۲ قانون محاسبات عمومی کشور گشایش اعتبار اسنادی فاینانس جهت وزارتخانه‌ها، سازمان‌ها و شرکت‌های وابسته دولتی که از بودجه عمومی استفاده می‌کنند موکول به ارائه تاییدیه معاونت برنامه‌ریزی و نظارت راهبردی رییس‌جمهوری مبنی بر پیش‌بینی معادل ریالی اصل و فرع اقساط تسهیلات در بودجه سنواتی کشور به منظور بازپرداخت اقساط در سررسیدهای مقرر خواهد بود. تعداد و توالی اقساط بین ۱۰ تا ۱۷ قسط متوالی ۶ ماهه است. لذا دوره مذکور بین ۵ تا ۸ سال براساس قرارداد و نوع تجهیزات و خدمات موردنظر تعیین خواهد شد. سررسید اولین قسط، ۶ ماه پس از شروع دوره بازپرداخت است که با توجه به مفاد قراردادهای تامین مالی تعیین می‌شود.
قرارداد فاینانس چیست؟ حتما در اخبار وقتی حرف از پروژه‌های بزرگ اقتصادی یا عمرانی به میان می‌آید، نامش را شنیده‌اید. فاینانس یکی از اصلی‌ترین تسهیلات برای اجرای طرح‌های کلان یک کشور است. آن گونه که متداول شده، فاینانس به تامین منابع مالی مورد نیاز اجرای پروژه‌ها و خرید تجهیزات طرح‌های تولیدی (سرمایه‌ای) و همچنین خدمات فنی و مهندسی پروژه‌ها با استفاده از تسهیلات اعتباری خارجی میان‌مدت و وفق قراردادهای مالی منعقده با اعتباردهندگان خارجی اطلاق می‌شود. در حقیقت فاینانس به معنی تامین منابع مالی طرح‌های تولیدی توسط موسسات مالی نظیر بانک‌هاست که علی‌الاصول بازپرداخت آنها به اعتبار‌دهنده توسط شرکت‌های بیمه اعتبار صادرات تضمین و تامین شده است. این روش که نوعی اعتبار خرید محسوب می‌شود، در قالب اعتبارات میان‌مدت است که بانک‌های اعتبار‌دهنده به خریداران اعتبار اعطا می‌کنند. به عبارتی دیگر، در مواقعی که فروشنده کالا حاضر به قبول اعتبار اسنادی مدت‌دار نمی‌شود و خریدار به خاطر فقدان نقدینگی قادر به افتتاح اعتبار اسنادی نیست معمولا خریدار از یک موسسه مالی درخواست می‌کند که وارد معامله شود و وجه معامله را به فروشنده نقدا پرداخت کند. معمولا این تسهیلات بلندمدت است. خلاصه آنکه قراردادهای فاینانس بدین مفهوم هستند که یک بانک یا موسسه تجاری خارجی وامی را به منظور عملیات معینی به کشور یا شرکت مشخصی پرداخت کرده و در واقع کنترلی روی هزینه کردن آن ندارد و لذا تعهدی نیز برای به ثمر نشستن طرح نداشته و در سررسیدهای تعیین‌شده‌ای اصل و فرع آن را از طرف قرارداد یا بانک تضمین‌کننده قرارداد دریافت می‌کند. آیین‌نامه اجرایی قراردادهای فاینانس به شرح زیر است:
پیش‌پرداخت: خریدار خارجی (بانک) باید ۱۵ درصد از مبلغ قرارداد را در ابتدا پرداخت کند و مابقی ۸۵ درصد را در قسط‌های هر ۶ ماه یک بار پرداخت کند.
نرخ بهره: به طبقه‌بندی کشور خریدار بستگی دارد. کشورهای خریدار یا نسبتا ثروتمند هستند یا نسبتا فقیر.
دوره اعتبار: در فاینانس تا ۱۵ سال و در ریفاینانس یک‌ساله است.
معایب: اخذ وثایق سنگین توسط بانک‌ها، گران تمام شدن استفاده از تسهیلات فاینانس، عدم‌مشارکت بانک‌ها در تامین ریال، عدم‌آگاهی سرمایه‌گذاران صنعتی از فاینانس، ضعف آموزشی که در ناتوانی کارشناسان متبلور است، عدم‌هماهنگی بین دستگاه‌های مختلف دولتی متصدی فاینانس و فقدان کتب، نشریات، فیلم و نوار درخصوص فاینانس.
مزایا: استفاده از تسهیلات فاینانس به مثابه وام‌های نظارت‌شده، حق انتخاب فناوری روز و مناسب توسط مجریان طرح‌های صنعتی، امکان استفاده از منابع مالی بین‌المللی.
اما ریفاینانس چیست؟ استفاده از تسهیلات کوتاه‌مدت بین‌بانکی (معمولا یک‌ساله) را ریفاینانس می‌گویند. نوعی گشایش اعتبار اسنادی است که فروشنده/ ذی‌نفع در زمان معامله اسناد طبق شرایط اعتبار وجه اسناد را به صورت نقد از بانک کارگزار دریافت می‌کند و خریدار با توجه به قرارداد منعقده با بانک در زمان تعیین‌شده در قرارداد اقدام به پرداخت وجه اسناد می‌کند. حداکثر مهلت خریدار برای پرداخت وجه اسناد یک سال است. کلیه واردکنندگان کالا و خدمات می‌توانند اقدام به گشایش اعتبارات اسنادی با استفاده از خطوط اعتباری بین‌بانکی کنند. واردکننده ایرانی می‌تواند نسبت به خرید کالا به صورت مدت‌دار اقدام و وجه کالای وارداتی را به صورت اقساطی پرداخت کند، در حالی که فروشنده، وجه کالای خود را به صورت نقدی در زمان ارائه اسناد حمل دریافت می‌کند.
تفاوت بین تسهیلات فاینانس و ریفاینانس عبارتند از: حداکثر مدت جهت اعطای تسهیلات ریفاینانس تا یک سال و برای فاینانس بیش از یک سال است، بازپرداخت تسهیلات به بانک‌های خارجی در ریفاینانس توسط بانک‌های تجاری و در فاینانس توسط بانک مرکزی تضمین شده است، از تسهیلات فاینانس برای خرید و احداث پروژه‌های سرمایه‌ای و تجهیزات، ماشین‌آلات خطوط تولیدی و خدمات اعم از نصب و راه‌اندازی، آموزش و دانش فنی استفاده می‌شود در حالی که تسهیلات ریفاینانس برای ورود کالاهای خاصی است که بانک تعیین می‌کند، استفاده‌کنندگان از تسهیلات فاینانس شامل اشخاص حقیقی، اشخاص حقوقی، وزارتخانه‌ها، سازمان‌ها و شرکت‌های دولتی هستند، اما در تسهیلات ریفاینانس علاوه بر اشخاص حقیقی و حقوقی، شرکت‌ها و سازمان‌های وابسته به دولت، چنانچه ازمنابع بودجه عمومی کشور به طورکلی یا برای ثبت سفارش خاصی استفاده نمی‌کنند مشمول استفاده از این تسهیلات خواهند بود. به طور کلی قراردادهای فاینانس و ریفاینانس در صادرات و واردات کالا کاربرد دارند. بنابراین چنانچه شرایط و ابزارهای لازم این تسهیلات فراهم باشد، باعث بهبود و توسعه واردات و صادرات و افزایش انتقال ارز و جذب سرمایه در داخل کشور خواهد شد.
* اقتصاددان و سردبیر مجله انجمن مدیریت ایران
